Het behoud van monumentale bomen begint in de bodem

Al langere tijd pleiten wij voor het behoud van monumentale bomen. Zeker in ons werkgebied, bebouwde gebieden in Nederland en Duitsland, spelen met name monumentale bomen een belangrijke rol voor de mens en de natuur. Maar we zien ook dat het voor gemeenten niet eenvoudig is om de balans te vinden tussen de behoeften van de natuur en de eisen van stedelijke ontwikkeling. Vaak staan monumentale bomen in de weg van nieuwe infrastructuur of ze worden bedreigd door verstedelijking, wat kan leiden tot schade aan hun wortels en gezondheid. Daarom zijn we verheugd dat monumentale bomen recent extra aandacht hebben gekregen vanuit de overheid.

 

Wat is een monumentale boom?

Er zijn verschillende criteria te vinden over wat een boom momumentaal maakt. Voor de ene gemeente gaat het om bomen vanaf 50 jaar oud en andere gemeenten houden precies de criteria aan van het Landelijk Register van Monumentale Bomen. Daar staan bomen in die volgens de Bomenstichting van nationaal belang zijn. Vaak betreft het bomen met een hoge leeftijd, een bijzondere schoonheid, zeldzaamheidswaarde of een prominente functie in de omgeving. Bomen die in het Landelijk Register van Monumentale Bomen worden opgenomen, moeten aan drie voorwaarden voldoen: ze moeten minimaal 100 jaar oud zijn, in goede gezondheid verkeren en een levensverwachting van minstens 10 jaar hebben. Daarnaast moet de boom voldoen aan één van de volgende criteria: het moet beeldbepalend zijn voor de omgeving, cultuurhistorisch waardevol, dendrologisch waardevol (bijvoorbeeld een zeldzame soort), natuurwetenschappelijk of ecologisch waardevol (zoals een moederboom), of zeldzaam zijn in omvang, hoogte of ouderdom. (Bron: Bomenstichting.nl) Het register omvat momenteel iets meer dan 10.000 monumentale bomen.

De betekenis van monumentale bomen in steden

Monumentale bomen vervullen een belangrijke rol in stedelijke omgevingen. Ze dragen niet alleen bij aan het esthetische uiterlijk van de stad, maar zijn ook ecologisch van groot belang. Grote bomen leveren zuurstof, bieden schaduw, verbeteren de luchtkwaliteit en helpen bij het temperen van de effecten van klimaatverandering, zoals hitte-eilanden. De grootte van het bladerdak is namelijk veel bepalender voor de functies die een boom kan vervullen dan het aantal bomen dat er staat. Het beschermen van bestaande bomen heeft daarom direct een duurzamer effect dan het planten van jonge bomen, zelfs wanneer er veel jonge bomen worden aangeplant. Dit geldt vooral wanneer deze bomen niet de juiste omstandigheden krijgen om groot en oud te worden. (Bron: Handboek Bomen, 2022)

DE GROOTTE VAN HET BLADERDEK IS VEEL BEPALENDER VOOR DE FUNCTIES DIE EEN BOOM KAN VERVULLEN DAN HET AANTAL BOMEN DAT ER STAAT.

In stedelijke gebieden zijn bomen bovendien een waardevolle schakel in het bevorderen van biodiversiteit. Ze bieden een thuis voor vogels, insecten en andere dieren, al hangt dit ook sterk samen met het soort boom. De wilg of zomereik dragen veel meer bij aan de biodiversiteit dan een plataan.

Ook wettelijk staat er sinds de goedkeuring van de Europese Natuurherstelwet (ENHW) in 2024 meer druk op het behoud van groen in gebieden waar onder andere de  boomkroonbedekking onder de 10% ligt. Dat percentage is veel sneller bereikt met een investering in het behoud van oude bomen die al veel bladerdek hebben dan de aanplant van veel jonge bomen.

Daarnaast hebben monumentale bomen een belangrijke symbolische waarde. Ze zijn vaak verbonden met de geschiedenis van een stad of dorp en kunnen herinneren aan historische gebeurtenissen, zoals veldslagen of belangrijke culturele ontwikkelingen. Ze zijn ook belangrijk voor de sociale samenhang, omdat ze vaak als ontmoetingspunt dienen voor buurtbewoners. Norbert Müller, Accountmanager bij TFI Vitaleres Grün: “In Duitsland mogen wij vaak de groeiplaats behandelen van bomen die als Naturschutzdenkmal zijn verklaard. In 2021 waren we aan het werk bij een prachtige beuk in Hamburg Bregedorf, en dat leverde een bijzondere gesprek op met een buurtbewoonster. Ze vertelde ons dat ze een dagboek bijhoudt over de beuk. Ze toonde een uitgebreide documentatie met verhalen over de verschillende feesten of werkzaamheden die op of onder de boom plaatsvonden. Dieren die in de boom leven had ze ook opgeschreven.

Initiatieven en onderzoek

Er zijn in Nederland tal van initiatieven die zich inzetten voor het behoud van monumentale bomen. Tijdens de jaarlijkse “Boom van het Jaar”-verkiezingen worden bijzondere bomen in het zonnetje worden gezet. Daarnaast is er de Stichting Nationale Boomfeestdag, die samen met gemeenten en scholen werkt aan het planten en beschermen van bomen in de stad.

Sinds december vorig jaar is daar een belangrijk onderzoek bijgekomen, uitgevoerd door Terra Nostra in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de Bomenstichting. Doel van het onderzoek is om met elkaar te verkennen hoe bomen aangemerkt kunnen worden als cultureel erfgoed en welke beschermingsstatus daarbij hoort.

Het onderzoek richt zich op vijftien casusbomen in Nederland. De keuze voor deze bomen is gemaakt door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Bomenstichting. Bij de selectie van deze bomen is rekening gehouden met regionale spreiding, diversiteit aan groeiplaatsen, maar ook de variatie in boomsoorten en eigendomssituaties. (Bron: Cultureel Erfgoed, 2024)

Uit het onderzoek komt naar voren dat duurzame instandhouding van monumentale bomen versnipperd blijkt, uiteenlopend van aard is en verschilt per gemeente. Slechts een enkele gemeente heeft de groeiplaats en de ondergrondse bescherming opgenomen in het omgevingsplan.

 

Wat kan TFI met de groeiplaats van monumentale bomen?

“We beoordelen elke groeiplaats afzonderlijk. Het principe van onze methode blijft hetzelfde: door met lage, pulserende druk nieuwe poriën in de bodem te creëren en deze te vullen met een zelfontwikkeld, natuurlijk substraat, wordt de bodem geënt en wordt de ontwikkeling van een duurzame bodemstructuur en een vitale bodem gestimuleerd. Afhankelijk van de grootte van de boom en de beschikbare ruimte, bepalen we de hoeveelheid substraat die nodig is voor het gewenste resultaat. Soms adviseren we ook een strooisellaag, die idealiter in een dunne laag van maximaal 4 of 5 cm per keer wordt aangebracht,” vertelt Jan IJmker accountmanager bij TFI.

Na groeiplaatsverbetering zie je het herstel vaak al na één  tot vijf jaar. Het bladerdek is voller, groener en de takken zijn stevig (niet broos).

Conclusie

Monumentale bomen zijn van onschatbare waarde voor de ecologische, esthetische en mentale gezondheid van steden. Het behoud van deze bomen is echter geen gemakkelijke opgave. Het vraagt om zorgvuldige afwegingen en beleid, evenals de bereidheid om de uitdagingen van veroudering, verstedelijking en klimaatverandering aan te pakken. Gemeenten spelen hierbij een cruciale rol. Door monumentale bomen te beschermen, kunnen we niet alleen zorgen voor een gezonde en duurzame leefomgeving, maar ook bijdragen aan het behoud van groen erfgoed voor toekomstige generaties. Samen voor een klimaatadaptieve, groene leefomgeving.