Het stedelijke klimaat verandert en de uitdagingen worden groter
Klimaatveranderingen hebben een groot effect op de Nederlandse steden, bijvoorbeeld door een toenemend hitte-eilandeffect. De luchttemperatuur van het stedelijk gebied is vaak enkele graden hoger dan op het platteland. Er komen meer (zeer) warme dagen die ook voor meer gezondheidsproblemen zorgen. Ook krijgen steden steeds meer te maken met extreem weer, zoals hevige regenval en stormen. Deze fenomenen zijn zeker niet uniek voor Nederland. Tijdens het World Forum on Urban Forests in Washington DC (https://www.worldforumonurbanforests.org/) werd een hele dag gewijd aan het thema van ‘Resilient Cities’, oftewel: hoe maken we steden meer bestending tegen de effecten van klimaatverandering. Er zijn maatregelen nodig die steden aanpassen aan klimaatveranderingen, zoals verkoelen en het reguleren van regenval. Ook moet er gekeken worden naar mitigatie: wat kan er gedaan worden om klimaatveranderingen te verminderen, bijvoorbeeld door energiebesparingen en het opslaan van CO2?
Groen kan een belangrijke rol spelen
Onderzoek uit binnen- en buitenland geeft aan dat stedelijk groen een rol kan spelen bij zowel aanpassen en mitigatie. Een studie van de Hogeschool Amsterdam concludeerde bijvoorbeeld dat 10 procentpunt meer groen de luchttemperatuur met ongeveer 0,5°C kan verlagen. Bovendien speelt schaduw een belangrijke rol, omdat de gevoelstemperatuur onder bijvoorbeeld boomkronen 10-15°C lager is dan in de zon. Het creëren van koele verblijfsplekken op korte wandelafstand en schaduwrijke looproutes is een belangrijke opgave voor gemeenten. Tijdens hevige regenval is verder het van belang om water te kunnen vertragen en op te slaan. Ook hier kan groen een belangrijke rol spelen, omdat het als een spons kan fungeren. Bomen in combinatie met ‘SUDS’ (duurzame drainagesystemen) kunnen de ‘peak flow’ (piekstroom) met meer dan 80% reduceren zodat er veel minder wateroverlast is.
Bomen staan centraal
Onderzoek geeft aan dat straat- en andere bomen vooral belangrijk zijn voor verkoeling. Vooral grote, volwassen bomen bieden veel schaduw, absorberen straling en zorgen ook door evapotranspiratie – het verdampen van water – voor het verlagen van de omgevingstemperatuur. Een studie in Arnhem vond een verlaging van de temperatuur door straatbomen van tussen de 0,4 en 1,6°C. Ander onderzoek concludeerde dat sommige harde oppervlakten in de schaduw van bomen tot 25 graden koeler kunnen zijn. Bovendien hebben bomen, samen met ander groen, effect op onze warmtebeleving, zelfs als er geen meetbaar verkoelend effect is. In de Franse stad Lyon werd een straat aangepast aan klimaatveranderingen door onder andere veel bomen te planten. Om de bomen goed te laten groeien en voldoende schaduw te laten geven werd er veel aandacht besteed aan de ondergronde groeiruimte. Ook werd een bodemmateriaal gebruikt dat water beter absorbeert, zodat er minder wateroverlast is tijdens ‘peak flows’. Op straatniveau wordt er water opgevangen dat onder andere kan worden gebruikt voor irrigatie van de bomen tijdens droge perioden. Het effect is merkbaar. Zomertemperaturen in de straat zijn nu paar graden lager en het maximale verkoelingseffect dat gemeten is bedraagt 8°C.
De zoektocht naar klimaatbomen
De term ‘klimaatbomen’ wordt soms gebruikt voor boomsoorten die zeer goed bestand zijn tegen het opwarmende klimaat en goed weerstand bieden tegen wind, droogte en nattigheid. Bovendien hebben deze bomen een grote kroon die schaduw geeft en met de waterhuishouding helpt. Ze dragen ook bij door CO2 op te slaan. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. Om de diverse klimaatfuncties te vervullen moeten bomen vitaal en groot zijn, wat een goede groeiplaats vergt. De meeste boomsoorten staan echter onder druk van hogere temperaturen en meer droogte. Een wereldwijde studie concludeerde dat ongeveer tweederde van alle boomsoorten onder druk staat van een tekort aan neerslag. Het is dus van groot belang om de juiste soorten te kiezen, niet voor vandaag maar voor het klimaat dat we over 50 jaar of meer verwachten. Hierbij kan gekeken worden naar boomsoorten in steden die momenteel het klimaat hebben dat wij in de toekomst zullen hebben. Droogtetolerantie is hierbij van groot belang. Voor goede klimaatbomen moet en bovendien worden gekeken naar eigenschappen zoals bladoppervlakte en grote, dichte kronen. Ook is het van groot belang dat we onze bomen lang kunnen behouden, zodat ze een grote kroon kunnen ontwikkelen en meer aan klimaataanpassing kunnen bijdragen. We zullen stadsbomen moeten helpen door te zorgen voor een goede groeiplaats met voldoende ruimte voor het wortelstelsel en een bodem die niet te compact is. Ook het zorgen voor voldoende watertoevoer, zoals in het voorbeeld van Lyon, is essentieel. Een goede groeiplaats moet een zorg zijn voor de gehele levensloop van de boom en niet alleen bij aanplant. Een gemengd boombestand zal verder beter bestand zijn tegen klimaatveranderingen.
Auteur
Cecil Konijnendijk is al meer dan 25 jaar actief 
in onderzoek, onderwijs en advies met focus op ‘urban forestry’, stedelijk groen en zogenaamde ‘nature-based solutions’. Momenteel woont hij in Barcelona, vanwaar hij het nieuwe Nature Based Solutions Institute leidt. Ook is Cecil bijzonder hoogleraar ‘urban forestry’ aan de Universiteit van Brits Columbia, Vancouver, Canada.
Literatuur
Bowler, D.E., Buying-Ali, L., Knight, T.M., Pullin, A.S., 2010. Urban greening to cool towns and cities: A systematic review of the empirical evidence. Landscape Urban Plan 97(3):147–155. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2010.05.006.
Esperon-Rodriguez, M., Tjoelker, M.G., Lenoir, J., Baumgartner, J.B., Beaumont, L.J., Nipperess, D.A., Power, S.A., Richard, B., Rymer, P.D., Gallagher, R.V., 2022. Climate change increases global risk to urban forests. Nature Climate Change, 12(10): 950-955. https://www.nature.com/articles/s41558-022-01465-8.
Ferranti, E.J.S., Futcher, J., Salter, K., nd Hodgkinson, S.P.B and Chapman, L. (2021) First Steps in Urban Heat for Built Environment Practitioners. Technical Report. Trees and Design Action Group. http://epapers.bham.ac.uk/3452/
Hiemstra, J., 2018. Groen in de stad: Klimaat en temperatuur. Wageningen University & Research, Wageningen. https://edepot.wur.nl/460543.
Iungman, T., Cirach, M., Marando, F., Barboza, E.P., et al., 2023. Cooling cities through urban green infrastructure: a health impact assessment of European cities. The Lancet 401(10576), 577-589. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(22)02585-5/fulltext.
Jaluzot, A., 2018. Using rainwater for tree-based cooling on Garibaldi Street. Case study. Trees and Design Action Group. https://www.tdag.org.uk/casestudies/using-rainwater-for-tree-based-cooling-on-garibaldi-street.
Kennisportaal Klimaatadaptatie, 2018. Positieve effecten van bomen en groen in de stad. https://klimaatadaptatienederland.nl/actueel/actueel/nieuws/2018/positieve-effecten/.
Klemm et al. 2015. Street greenery and its physical and psychological impact on outdoor thermal comfort. Landscape and Urban Planning, 138, 87-98. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2015.02.009.
Konijnendijk, C.C., 2023 Evidence-based guidelines for greener, healthier, more resilient neighbourhoods: Introducing the 3–30–300 rule. Journal of Forestry Research 34, 821–830 (2023). https://doi.org/10.1007/s11676-022-01523-z
Kluck, J., Klok, L., Solcerová, A., Kleerekoper, L., et al., 2020. The hittebestendige stad: Een koele kijk op de inrichting van de buitenruimte. Hogeschool van Amsterdam, Amsterdam. https://www.hva.nl/binaries/content/assets/subsites/kc-techniek/publicaties-klimaatbestendige-stad/hva_2020_hittebestendige_stad_online.pdf
Landelijke Gilden, 2024. Klimaatbestendig tuinieren met bomen. https://www.tuinvandetoekomst.be/nieuws/klimaatbestendig-tuinieren-met-bomen.
Stevens, P.J., Stevens, A.J., Ferranti, E., Sharifi, S., James, S., 2023. First Steps in Urban Water. Technical Report. University of Birmingham & TDAG, Birmingham. http://epapers.bham.ac.uk/4284/.
Woodward, A., Hinwood, A., Bennett, D., Grear, B., Vardoulakis, S., Lalchandani, N., Lyne, K., Williams, C., 2023. Trees, Climate Change, and Health: An Urban Planning, Greening and Implementation Perspective. International Journal of Environmental Research and Public Health 20(18), 6798. https://doi.org/10.3390/ijerph20186798.
