Successie, de opeenvolging van plantengemeenschappen
De meeste mensen denken dat onkruid de wereld over zou nemen als wij het niet zouden bestrijden. Als dat zo was, dan was dat natuurlijk allang gebeurd. In werkelijkheid zijn de planten die wij onkruid noemen pioniers: ze groeien uitsluitend op een kale, verstoorde bodem. Zodra ze die bodem voldoende hebben hersteld, verdwijnen ze en maken ze plaats voor andere plantengemeenschappen.
Het belang van pioniersplanten
Pioniersplanten groeien snel en produceren veel zaden, zodat ze de kale bodem snel bedekken om erosie (het verdwijnen van bodemdeeltjes en voedingsstoffen) tegen te gaan. Ze hebben verschillende soorten wortels: sommige hebben diepe penwortels, waarmee ze voedingsstoffen ophalen uit de diepte en de bodemstructuur verbeteren. Sommige hebben dichte wortelpakketten waarmee ze bodemdeeltjes bij elkaar houden. Sommige immobiliseren voedingsstoffen waar een teveel van is. Ze zijn allemaal waardplanten van onze inheemse insecten en vogels, en daarom onmisbaar voor onze biodiversiteit. Samen kunnen ze allerlei problemen met de bodem oplossen, maar niet alles. Daarom volgen er andere plantengemeenschappen.
Nog meer pioniers
Na de eenjarige pioniers zijn de meerjarige planten en grassen aan de beurt. Deze maken na verloop van tijd plaats voor zonminnende struiken en die maken weer plaats voor pioniersbomen en schaduwminnende struiken. Pioniersbomen, zoals de berk, populier en wilg, groeien relatief snel en leven relatief kort. Een berk is bijvoorbeeld na tachtig jaar wel op en valt dan dood neer. Dat is ook eigenlijk zijn ecologische functie: de houtige biomassa die hij heeft geproduceerd, is namelijk voeding voor schimmels die de bodem binnendringen en zo de structuur verbeteren. Het kan best een paar generaties pionierbomen kosten, maar uiteindelijk is de bodem zo rijk aan schimmels en organisch materiaal dat climaxsoorten, zoals eik, beuk en kastanje, er niet alleen kunnen overleven, maar zelfs gedijen. Ze kunnen zo honderden jaren oud worden. Maar daar zijn dus wel generaties planten en bomen aan vooraf gegaan. Het verwijderen van de biomassa van de pioniers leidt tot een omgekeerde successie: de bodem verliest zijn schimmeldominantie en wordt steeds minder geschikt voor langlevende bomen.
De juiste bodem
Naarmate de tijd vordert, neemt de biomassa van de schimmels steeds verder toe. In een kale, verstoorde bodem leven nagenoeg geen schimmels, maar in een climaxbodem zijn ze bijzonder talrijk: de biomassa van de schimmels kan dan wel honderd of duizend keer zo groot zijn als die van de bacteriën. Dit is niet zwart-wit: tussen de twee extremen zitten verschillende fasen van dominantie. Elke plant, struik en boom heeft ergens in de successie een of meerdere plekken waar hij zich het meest thuis voelt. Een jonge berk kan al tussen het gras staan, maar als hij ouder wordt, veranderen zijn behoeften en heeft hij een meer ontwikkelde bodem nodig. De bodem verandert gelukkig met hem mee, mede dankzij de blaadjes die hij in de herfst zelf laat vallen.
Het heeft erg weinig zin om een climaxboom, zoals een beuk, in een pioniersbodem te planten. De kans is klein dat hij overleeft, maar als dat toch lukt, zal hij geen driehonderd jaar oud worden. Enkele tientallen jaren zou hij nog kunnen halen, maar dan zullen zwakteparasieten, zoals de tonderzwam en de reuzenzwam, hem komen opruimen. Dit hoort ook bij successie: de boom maakt op die manier versneld plaats voor een gezonder exemplaar. Precies zoals slakken ruimte maken voor gezondere planten door je sla op te eten.
Om gezonde ecosystemen te krijgen, moeten we meegaan met de successie. Niets is statisch, alles is altijd in beweging. Pioniersplanten vervullen talloze belangrijke functies, ook voor ons: vele zijn eetbaar, geneeskrachtig en vaak ook erg mooi. Maar waarschijnlijk heb je wel wat aan je buren uit te leggen als je ze laat staan. Je bent dan zelf ook een pionier!
Auteur
Deze publicatie is een onderdeel van de achtdelige serie ‘Het belang van de bodem’ door Marc Siepman.
Foto: Saskia op de Weegh
Marc Siepman zet zich in voor zijn visie; een planeet waarop we ons weer onderling afhankelijk voelen. Waarop alles en iedereen in vrijheid toegang heeft tot gezonde voeding, schoon water, schone lucht en beschutting. Marc Siepman schrijft artikelen, blogs en columns. Ook geeft hij cursussen, lezingen en workshops over de bodem, systeemdenken, permacultuur en economie.
